Yapay zeka alanındaki hızlı ilerlemeler, dünya çapında toplumlar için hem fırsatlar hem de zorluklar yaratmaktadır. Bu bağlamda, Avrupa Birliği, yapay zekanın etik, güvenlik ve temel haklarla uyumlu bir şekilde geliştirilip uygulanmasını sağlamak amacıyla, dünyanın ilk kapsamlı düzenlemesi olan Yapay Zeka Yasası’nı (Regülasyon (AB) 2024/1689) kabul etmiştir. Bu yasa, Avrupa’da yenilikçiliği ve yatırımları teşvik ederken, aynı zamanda yapay zekanın etik ve güvenlik standartlarına uygun şekilde ilerlemesini temin etmeyi hedeflemektedir.
Yapay zekanın (artificial intelligence) hızla ilerlemesi, dünya çapında toplumlar için hem fırsatlar hem de zorluklar sunmaktadır. Yapay zeka yönetişimine yönelik yapılandırılmış bir yaklaşıma duyulan ihtiyacı kabul eden Avrupa Birliği (“AB”), yapay zeka konusunda dünyanın ilk kapsamlı yasal çerçevesi olan Yapay Zeka Yasası’nı (AI Act) yürürlüğe koymuştur.
Bu mevzuat, inovasyon ve yatırımı teşvik ederken, Avrupa’da yapay zekayı geliştirme ve dağıtımının temel haklar, etik hususlar ve güvenlik standartlarıyla uyumlu olmasını sağlamayı amaçlamaktadır.
Yasasının Amaçları ve Kapsamı
Yapay Zeka Yasası, yapay zeka ile ilgili riskleri azaltmak ve yapay zeka teknolojilerinin sorumlu kullanımını teşvik etmek için tasarlanmıştır. Yasa, AB içindeki yapay zeka geliştiricileri, sağlayıcıları ve dağıtıcıları için geçerli olup ayrıca yapay zeka sistemleri Avrupa pazarını etkileyen AB dışındaki kuruluşları da kapsamaktadır. Söz konusu Yasa’nın temel hedefleri şu şekildedir:
- Güvenliği ve temel hakları koruyan güvenilir yapay zeka sisteminin sağlanması.
- Potansiyel zararı ele almak için risk temelli düzenlemeler oluşturmak.
- Etik standartları korurken yapay zeka inovasyonunu teşvik etmek.
- AB’nin küresel olarak yapay zeka yönetişimindeki liderliğini güçlendirmek.
Bu hedeflere ulaşmak için söz konusu Yasa’ya, Yapay Zeka İnovasyon Paketi (AI Innovation Package), Yapay Zeka Tesislerinin tanıtımı (launch of AI Factories) ve Yapay Zeka Koordineli Planı (Coordinated Plan on AI) gibi ek politika önlemleri eşlik etmektedir.
Risk Temelli Yaklaşım
Yapay Zeka Yasası’nın önemli bir özelliği, yapay zeka uygulamalarını potansiyel zarara göre dört seviyeye ayıran risk tabanlı sınıflandırma sistemine sahip olmasıdır. Bu bağlamda söz konusu riskler, Kabul Edilemez Risk, Yüksek Risk, Şeffaflık Riski ve Minimal veya Risksiz Yapay Zeka sistemleri başlıkları ile ayrılmaktadır.
1.Kabul Edilemez Risk (Yasak Yapay Zeka Uygulamaları): Güvenlik, temel haklar ve demokratik değerler için açık tehditler oluşturan yapay zeka uygulamalarının kesinlikle yasak olduğu düzenlenmiştir.
2.Yüksek Risk: İnsanların haklarını, güvenliğini ve temel hizmetlere erişimini önemli ölçüde etkileyebilecek yapay zeka uygulamaları yüksek risk kategorisine girmektedir.
3.Şeffaflık Riski (Transparency Risk): Doğrudan zarar vermeyen ancak şeffaflık yükümlülükleri gerektiren sistemler bu kategoriye girmektedir. Örneğin; kullanıcılar yapay zeka ürünü olan sohbet robotları ile iletişime girerken bilgilendirilmelidir. Keza yapay zeka tarafından üretilen medya veya metin ve görüntüler etiketlenmeli veya tanımlanabilir olmalıdır.
4.Minimal veya Risksiz: Yapay zeka uygulamalarının çoğu ihmal edilebilir riskler oluşturmaktadır ve Yapay Zeka Yasası kapsamında özel bir düzenleme gerektirmemektedir.
Uygulama Takvimi
Yapay Zeka Yasası, yüksek risk taşıyan sistemler için kapsamlı bir uyum süreci öngörmektedir. Bu çerçevede, bir yapay zeka sistemi piyasaya sunulduğunda, sürekli izleme ve arızaların raporlanması zorunludur. Ayrıca, yetkililer piyasa sonrası denetimler gerçekleştirerek uyum ve güvenlik standartlarını doğrulamakla yükümlüdür. Buna ilaveten, şeffaflık ve dokümantasyonla ilgili katı gereklilikler bulunmaktadır.
Şubat 2024’te kurulan Avrupa Yapay Zeka Ofisi (The European AI Office), Yapay Zeka Yasası’nın uygulanmasını ve yürütülmesini denetlemekten sorumludur.
Söz konusu oluşum, genel amaçlı yapay zeka modellerini denetleyecek ve yapay zeka sistemlerinin güvenlik ve etik kurallarına uymasını sağlayacaktır. Ayrıca, Avrupa Yapay Zeka Kurulu, Bilimsel Panel ve Danışma Forumu rehberlik ve gözetim sağlayacaktır.
Bu bağlamda Yapay Zeka Yasası, aşamalı bir uygulama takvimi ile 1 Ağustos 2024 tarihinde yürürlüğe girmiş olup bazı istisnalar dışında 2 yıl sonra 2 Ağustos 2026’da tamamen uygulanabilir olacaktır.
- 2 Şubat 2025 itibari ile yasaklanmış yapay zeka uygulamaları ve yükümlülükleri yürürlüğe girmiştir.
- 2 Ağustos 2025 itibari ile genel amaçlı yapay zeka modelleri için yönetişim kuralları ve yükümlülükleri uygulanabilir hale gelecektir.
- 2 Ağustos 2027 tarihine kadar ise düzenlemeye tabi ürünlere yerleştirilmiş yüksek riskli yapay zeka için uzatılmış geçiş dönemi söz konusudur.
Sonuç olarak Yapay Zeka Yasası, yapay zeka yönetiminde önemli bir adımı temsil etmekte olup AB dışında kalan yargılama alanlarında da benzer çerçevelerin geliştirilmesi için bir emsal oluşturmaktadır. Yapay Zeka Yasası, inovasyonu etik ve yasal hususlarla dengeleyerek, yapay zeka teknolojilerinin insan merkezli, güvenli ve şeffaf kalmasını sağlamaktadır.