Avrupa Birliği tarafından 28 Haziran 2024 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Sürdürülebilir Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarım Gerekliliklerini Belirleyen Çerçeve Tüzük” ile uyumlu olarak, Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından “Sürdürülebilir Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarım Gerekliliklerine İlişkin Çerçeve Yönetmelik Taslağı” hazırlanmıştır. Taslak Yönetmelik ile ürünlerin yaşam döngüsü boyunca çevresel etkilerinin azaltılması, dijital ürün pasaportu sisteminin uygulanması, çevreye duyarlı tasarım ilkelerinin sektörel bazda belirlenmesi, satılamayan ürünlerin imhasının önlenmesi, zorunlu yeşil kamu alımları için kuralların tesis edilmesi ve ürünlerin serbest dolaşımının sağlanması amaçlanmaktadır.
Avrupa Birliği tarafından 28.06.2024 tarihli Resmi Gazetesi’nde yayımlanan sayılı “Sürdürülebilir Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarım Gerekliliklerini Belirleyen Çerçeve Tüzük”, bu alanda önemli bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Türkiye’de ilgili Tüzük ile uyum sağlamak amacıyla Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanan Sürdürülebilir Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarım Gerekliliklerine İlişkin Çerçeve Yönetmelik Taslağı, sürdürülebilirliğin hukuki güvenceye alınmasını hedeflemektedir.
Bu Yönetmelik Taslağının yürürlüğe girmesiyle birlikte, Cumhurbaşkanı Kararı doğrultusunda 5 Şubat 2022 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Enerji İle İlgili Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımına İlişkin Yönetmelik” yürürlükten kaldırılacaktır.
Amaç ve Kapsam
Yönetmelik taslağının temel amacı; ürünlerin yaşam döngüsü boyunca çevresel ayak izlerinin azaltılması yoluyla çevresel sürdürülebilirliği artırmak, ürünlerin piyasada serbest dolaşımını temin etmek, çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerini belirlemek, dijital ürün pasaportu uygulamasını hayata geçirmek, zorunlu yeşil kamu alımlarına yönelik kuralları ortaya koymak ve satılmayan tüketici ürünlerinin imhasını önlemeye yönelik çerçeveyi oluşturmaktır.
Yönetmelik, belirli istisnalar haricinde, bileşenler ve ara ürünler dahil olmak üzere piyasaya arz edilen veya hizmete sunulan tüm fiziki malları kapsamaktadır. Ürünlerin piyasaya arzı veya hizmete sunulması, ilgili uygulama tebliğlerinde belirlenen çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerine uygunluk şartına bağlanmıştır.
Uygulama Tebliğleri
Ürünlere ilişkin teknik düzenlemeleri hazırlayan, yürüten veya ürünleri denetleyen yetkili kuruluş, ürün gruplarının çevresel sürdürülebilirliklerini iyileştirmek amacıyla ilave çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerini içeren ve söz konusu Yönetmeliği tamamlayan uygulama tebliğlerini yayımlamakla yetkilidir. Bu tebliğler, ürün parametrelerine, performans gerekliliklerine ve bilgi gerekliliklerine ilişkin kuralları içerebilir. Yetkili kuruluş tarafından yayımlanan bu tebliğlerde belirtilen performans gerekliliklerine uygun olan ürünlerin piyasaya arzı ve hizmete sunulması herhangi bir kısıtlama, yasaklama veya engellemeye tabi tutulamaz.
Çevreye Duyarlı Tasarım Gereklilikleri
Çevreye duyarlı tasarım gereklilikleri, Yönetmeliğin EK-1 bölümünde yer alan ürün parametrelerine dayalı olarak, uygulama tebliğleri çerçevesinde belirlenmekte olup; ilgili ürün grubunun özellikleri dikkate alınarak çevresel etkilerin azaltılmasını ve sürdürülebilirliğin artırılmasını amaçlamaktadır.
Bu gereklilikler; ürünlerin dayanıklılık, güvenilirlik, yeniden kullanılabilirlik, yükseltilebilirlik, onarılabilirlik, bakım ve yenileme imkanı gibi fiziksel özelliklerinin yanı sıra, endişe verici maddelerin varlığı, enerji ve su kullanımı ile verimliliği, kaynak ve malzeme verimliliği, geri dönüştürülmüş içerik oranı, geri dönüştürülebilirlik, yeniden imalat ve malzeme geri kazanımı kapasitesi, karbon ayak izi ve çevresel ayak izi ile beklenen atık üretimi gibi çevresel etkiler bakımından da iyileştirilmesini hedeflemektedir.
Performans ve Bilgi Gereklilikleri
Taslak kapsamında öngörülen performans ve bilgi gereklilikleri, ürünlerin çevresel sürdürülebilirlik hedeflerine uyumunu temin etmek amacıyla yapılandırılmıştır. Performans gereklilikleri, EK-1’de tanımlanan ürün parametrelerine dayanmakta olup, ürünlerin belirli çevresel özelliklerine ilişkin asgari veya azami düzeyleri ya da bu özelliklerin iyileştirilmesini amaçlayan niteliksel şartları içerebilir. Söz konusu gereklilikler, EK-2’de belirtilen usullere uygun olarak yetkili kuruluş tarafından belirlenir ve uygun durumlarda, insan sağlığına veya çevreye yönelik risklerin azaltılmasına da hizmet etmektedir.
Bilgi gereklilikleri ise, ürün pasaportu kapsamında asgari olarak sunulması gereken temel veriler ile yüksek önem arz eden maddelere ilişkin bilgileri kapsamaktadır. Ayrıca, ürünlerin çevre üzerindeki etkilerini azaltmaya yönelik kullanım, bakım, onarım ve bertaraf süreçlerine ilişkin açıklamalar, onarılabilirlik ve dayanıklılık puanları ile karbon ve çevresel ayak izi gibi göstergeler de bu kapsamda yer alabilmektedir. Bilgi gereklilikleri, ürün grubuna özgü nitelikler ve hedef kitlenin bilgiye erişim düzeyi dikkate alınarak açık, anlaşılır ve uyarlanmış şekilde sağlanmalı; performans gerekliliği bulunmayan parametreler için dahi bilgi sağlanması mümkün olmalıdır.
Dijital Ürün Pasaportu
Taslak Yönetmeliğin üçüncü bölümünde düzenlenen dijital ürün pasaportu, ilgili ürünlerin piyasaya arz edilebilmesi veya hizmete sunulabilmesi için gerekli bilgi gerekliliklerinin sağlanmasını teminen oluşturulmuş bir sistemdir.
Dijital ürün pasaportunun uygulamadaki amacı; değer zinciri aktörlerinin ürün bilgilerine kolay erişimini sağlamak, yetkili kuruluşların ürün uygunluğunu doğrulayabilmelerine imkan tanımak ve ürünlerin izlenebilirliğini artırmaktır. Yönetmelikte öngörülen bu sistem sayesinde, çevresel sürdürülebilirlik hedefleri ile uyumlu, şeffaf ve izlenebilir bir ürün pazarı oluşturulması hedeflenmektedir.
Dijital ürün pasaportu uygulaması, yalnızca bu Yönetmeliğin 6’ncı maddesi uyarınca yayımlanan uygulama tebliğleri ile belirlenen ürün gruplarına ilişkin olarak geçerlilik kazanmaktadır. Bu kapsamda pasaportta yer alan tüm verilerin doğru, eksiksiz ve güncel olması zorunludur.
Uygulama tebliğlerinde belirtildiği şekilde, dijital ürün pasaportları; EK-3’te düzenlenen bilgilere, bir veya birden fazla veri taşıyıcısına, bu taşıyıcıların yerleşim yapısına, pasaportun ürün, parti veya model seviyesinde oluşturulup oluşturulmayacağına, erişim yetkilerine ve veri güncelleme sorumluluklarına ilişkin detaylara yer vermektedir. Dijital ürün pasaportları; satış, kiralama ve mesafeli satışlar dahil olmak üzere, müşterilerin sözleşme öncesinde erişebileceği şekilde sunulmalıdır.
Yetkili kuruluş, belirli durumlarda, örneğin ürün grubuyla ilgili bilgilerin dijital ortamda sunulmasına yönelik alternatif sistemlerin varlığı ya da teknik koşulların eksikliği hallerinde, ilgili ürün gruplarını dijital ürün pasaportu zorunluluğundan muaf tutabilecektir. Bu durumlar, Yönetmeliğin 12 ve 13’üncü maddelerinde düzenlenen temel gerekliliklerin uygulanabilirliğine göre değerlendirilecektir.
Ayrıca yetkili kuruluş, teknik ve bilimsel gelişmeleri dikkate alarak veri taşıyıcıları ve tanımlayıcıların uyacağı standartları değiştirebilir veya yeni standartlar belirleme yetkisine sahiptir. Bu doğrultuda, uygulama tebliğleriyle dijital ürün pasaportunun detayları ve kayıt sistemine ilişkin düzenlemeler ayrıca yayımlanacak olup dijital ürün pasaportunda yer alan bilgilerin aranabilir ve karşılaştırılabilir olmasını sağlayacak bir internet portalı da ilgili tarafların erişimine açılacaktır.
Dijital Ürün pasaportunda Teknik Gereklilikler ve Veri Standartları: Dijital ürün pasaportlarının teknik altyapısı, veri taşıyıcısının tek ve benzersiz ürün tanımlayıcısına bağlanması esasına dayanmaktadır. Taşıyıcılar, ürünün üzerinde, ambalajında veya eşlik eden belgelerde fiziksel olarak bulunmalıdır. Tüm veri yapıları; makine tarafından okunabilir, yapılandırılmış, açık ve birlikte çalışabilir formatta olmalı ve tedarikçiye bağımlı olmaksızın erişilebilir olmalıdır. Bu veriler, kişisel verilerin korunmasına ilişkin düzenlemelere de tam uyum içinde işlenmeli ve saklanmalıdır.
İktisadi işletmeciler, dijital ürün pasaportuna fiziksel olarak erişimin mümkün olmadığı durumlarda, veri taşıyıcısının veya benzersiz tanımlayıcının dijital kopyasını potansiyel müşterilere sunmakla yükümlüdür. Ayrıca, ürün piyasaya arz edilirken dijital ürün pasaportunun yedek bir kopyası da hizmet sağlayıcı aracılığıyla erişime açılmalıdır.
Kayıt Sistemi ve Gümrük Süreci: Yönetmeliğe göre, Türkiye’de yerleşik iktisadi işletmecilerin, Avrupa Komisyonu tarafından kurulan ve pasaport bilgilerini saklayan kayıt sistemine kaydolması gerekmektedir. Bu sistem, ürünlerin serbest dolaşıma girişi öncesinde gümrük beyanı ile sunulacak olan tek ve benzersiz kayıt tanımlayıcısının doğrulanmasını sağlamaktadır. Gümrük idaresi, ürünün dolaşıma girmesine izin vermeden önce kayıt sistemindeki veri ile beyan edilen bilgilerin eşleşip eşleşmediğini elektronik ortamda doğrulayacaktır. Ancak belirtilmelidir ki bu süreç, ürünün mevzuata uygunluğunun doğrudan kanıtı olarak değerlendirilemeyecektir.
Etiketleme Yükümlülükleri
Taslak Yönetmelikte etiketin içeriği, görünürlüğü ve okunabilirliği esas alınarak düzenlenme şekli, mesafeli satışlar da dahil olmak üzere etiketi müşteriye sunma usulleri ve gerektiğinde etiketlerin elektronik araçlarla üretilmesi hususları açıkça belirlenmiştir. Etiketleme düzenlemeleri, 32’nci maddede yer alan gereklilikler ile iktisadi işletmeler üzerindeki etkiler dikkate alınarak şekillendirilecektir.
Ürün Önceliklendirme ve Uygulama Tebliğleri
Yetkili kuruluş, çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerine tabi tutulacak ürünleri önceliklendirirken, bu ürünlerin iklim değişikliğiyle mücadele, çevrenin korunması ve enerji verimliliği hedeflerine olan katkı potansiyelini analiz edecektir. Bu çerçevede, demir-çelik, alüminyum, tekstil ve giyim ürünleri, mobilyalar, lastikler, deterjanlar, boyalar, yağlayıcılar, kimyasallar, bilgi ve iletişim teknolojisi ürünleri ile çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerinin ilk kez uygulanacağı veya mevcut düzenlemelerin revize edileceği enerjiyle ilgili ürünler öncelikli olarak uygulama tebliği kapsamına alınacaktır.
Yönetmelik Kapsamında Yer Alan İlgililerin Yükümlülükleri
İmalatçılar, 6’ncı maddeye göre yayımlanan uygulama tebliğleri kapsamında ürünlerini piyasaya arz ederken veya hizmete sunarken; ürünün performans gerekliliklerine uygun olarak tasarlanmış ve imal edilmiş olduğunu, ürünle birlikte yönetmelikte öngörülen bilgi gerekliliklerinin sağlandığını ve dijital ürün pasaportunun güncel ve erişilebilir versiyonunun mevcut olduğunu temin etmekle yükümlüdür. Ayrıca dijital talimatlar, kullanıcının ürünü beklenen ömrü boyunca erişebileceği bir formatta çevrimiçi olarak en az on yıl süreyle sunulmalı; satın alma sırasında veya sonraki altı ay içinde talep edilmesi hâlinde yazılı olarak da ücretsiz şekilde sağlanmalıdır.
İmalatçılar, yazılı bir talimatla yetkili temsilci atayabilir; ancak bu temsilcinin görev kapsamı, teknik dosyanın hazırlanmasını veya imalatçının asli yükümlülüklerini içermez. İthalatçılar ise yalnızca uygulama tebliğlerinde öngörülen gerekliliklere uygun ürünleri piyasaya arz etmekle yükümlüdür.
Onaylanmış Kuruluşların Görevlendirilmesi
Yönetmeliğin 6’ncı maddesi uyarınca yayımlanan uygulama tebliğlerinde üçüncü taraf uygunluk değerlendirme faaliyetlerine yer verilmesi halinde, yetkili kuruluş onaylanmış kuruluş görevlendirmesi yapacak olup bu durumu Ticaret Bakanlığı aracılığıyla Avrupa Komisyonu’na bildirecektir.
Piyasa Gözetimi ve Denetimi
Yetkili kuruluş, Ürünlerin Piyasa Gözetimi ve Denetimine Dair Çerçeve Yönetmelik uyarınca belirlenen ulusal stratejiyi esas alarak, uygulama tebliğleri kapsamındaki ürünlerin piyasa gözetimi ve denetimini, gerektiğinde fiziksel inceleme ve laboratuvar testlerini de içerecek şekilde yeterli ölçekte gerçekleştirmelidir. Çevreye duyarlı tasarım gerekliliklerine uymayan ürünlerden doğacak tüketici zararlarından öncelikle imalatçı; Türkiye’de yerleşik olmaması halinde ithalatçı veya yetkili temsilci, bunların da bulunmaması halinde ifa hizmet sağlayıcısı sorumlu olacaktır. Bu sorumluluk, ulusal tüketici mevzuatında düzenlenen diğer hakları ortadan kaldırmayacaktır.
Yönetmeliğin Gözden Geçirilmesi ve Raporlama Yükümlülüğü
Yetkili kuruluş, bu Yönetmelik ve ilgili uygulama tebliğlerinin iç pazarın işleyişine katkısını, yeniden kullanım ve yenileme uygulamaları, satılamayan ürünlerin imhası, KOBİ muafiyetleri ve çevresel sürdürülebilirlik gibi hususları dikkate alarak 2030 yılına kadar ve sonrasında her altı yılda bir olmak üzere değerlendirir. Hazırlanan değerlendirme raporu, talep üzerine Komisyon ve AB üye ülkelerine Ticaret Bakanlığı vasıtasıyla iletilir. Değerlendirme sürecinde, iktisadi işletmecilerden teknik, dış ticaret ve ekonomik analiz paylaşımı talep edilebilir.
Uygulama ve Yürürlülük Takvimi
Yönetmeliğin dijital ürün pasaportuna ilişkin hükümleri, Türkiye’nin Avrupa Komisyonu tarafından kurulan dijital ürün pasaportu sistemine resmen entegre olmasına kadar uygulanmayacaktır.
Yönetmeliğin çeşitli hükümleri kademeli olarak yürürlüğe girecek olup; 24’üncü maddenin üçüncü fıkrası 19 Temmuz 2030’dan itibaren orta ölçekli işletmelere, 25’inci maddenin birinci fıkrası ise 19 Temmuz 2026’dan itibaren büyük ölçekli işletmelere ve 19 Temmuz 2030’dan itibaren orta ölçekli işletmelere uygulanacaktır. Diğer hükümler ise yayımı tarihinde yürürlüğe girecektir.